آثار سوءمصرف این داروهای به ظاهر کم خطر

بسیاری از مردم به اشتباه تصور می‌کنند که خرید داروهای غیرنسخه‌ای (OTC) مطمئن‌تر و بی‌خطرتر از خرید داروهای نسخه‌ای یا خرید دارو از گوشه و کنار خیابان‌ها است. بد نیست بدانیم که مصرف خودسرانه دارو، شایعترین علت مسمومیت در جهان است. نظر به اینکه پرمصرف ترین آنها نظیر استامینوفن جزو داروهای OTC (داروهایی را که بدون نیاز به تجویز پزشک و با راهنمایی داروساز می توان از داروخانه تهیه کرد) هستند.

داروهای غیرنسخه‌ای تنها در مواردی اثربخش و بی‌خطر هستند که به درستی تجویز شوند اما این داروها حتی داروهای گیاهی نیز در صورت استفاده بی‌رویه و نادرست عوارض جانبی مرگباری خواهند داشت.
سوءمصرف داروهای غیرنسخه‌ای معمولا در میان نوجوانان 13 تا 16 متداول است زیرا آنها می‌دانند که می‌توانند این داروها را اغلب یواشکی و به راحتی در قفسه داروهای والدین بیابند. علاوه بر نوجوانان، جوانان نیز ممکن است دچار سوءمصرف داروهای غیرنسخه‌ای شوند. آنها اغلب این داروها را همراه با سایر داروها، مشروبات الکلی و گاهی حتی با موادمخدر مصرف می‌کنند که در این صورت همین داروهای به ظاهر بی‌خطر می‌توانند منجر به مرگ شوند.

به گزارش مجله پزشکی دکتر سلام، فهرست داروهایی که در حال حاضر بیشتر از سوی جوانان و نوجوانان مورد سوءمصرف قرار می‌گیرند، به شرح زیر است:

– داروهای مسکن‌: نوجوانان و جوانان به دلیل اینکه ترجیح می‌دهند همیشه حالشان خوب باشد تا به کارهای روزمره خود برسند از مسکن‌هایی نظیر استامینوفن و ایبوپروفن بیش از میزان توصیه شده استفاده می‌کنند. آنها تصور می‌کنند با مصرف بی‌رویه، اثر این داروها سریع‌تر می‌شود اما به عوارض جانبی آن فکر نمی‌کنند. آنها نمی‌دانند در صورت مصرف بی‌رویه استامینوفن، کبد از کار افتاده و دچار خونریزی معده و نارسایی کلیوی می‌شوند و در صورت استفاده از دوز بالای ایبوپروفن خطر حملات قلبی در آنها افزایش می‌یابد.

– قرص‌های کافئین‌ و نوشابه‌های انرژی‌زا: قرص‌های غیرنسخه‌ای کافئین‌ و نوشابه‌های انرژی‌زا یا مسکن کافئین با هدف افزایش انرژی باعث سوءمصرف می‌شوند. مصرف دوز بالای کافئین سبب از هدر رفتن حجم زیادی از آب بدن، رفلاکس معده، بروز دلهره و اضطراب و نامنظمی ضربان قلب شده که این مساله عمدتا به مرگ‌های ناگهانی به ویژه در افرادی که سابقه بیماری قلبی دارند، می‌انجامد. مصرف بی‌رویه مسکن‌ها نیز عوارض جانبی مشابه موارد ذکر شده به همراه دارد.

– دکسترومتورفان: این دارو یک ترکیب فعال است که در بیش از 100 داروی OTC و سرماخوردگی مشاهده می‌شود. آمارها در آمریکا نشان می‌دهد که از هر 10 نوجوان یک نفر دچار سوءمصرف این دارو می‌شود. مصرف دوز بالای این دارو سبب بروز سرخوشی، اغراق در تشخیص رنگ و صدا و توهم می‌شود که این عوارض بیش از شش ساعت ادامه می‌یابد. عوارض خطرناک سوءمصرف دکسترومتورفان شامل کاهش قدرت هوشیاری، استفراغ، از دست دادن حرکت عضلات، حملات عصبی، تاری دید، خواب‌آلودگی، تنگی‌نفس و تپش قلب می‌شوند. این دارو در صورت مصرف همراه با مشروبات الکلی یا سایر داروها، در دوزهای بالا خطر مرگ را در پی دارد.

دکسترومتورفان همچنین یک داروی اعتیادآور است که در صورت ترک سوءمصرف آن، عوارض ترک اعتیاد نظیر افسردگی و دشواری در تمرکز بروز می‌کند. اگرچه از عوارض بلندمدت این دارو اطلاعات زیادی در دست نیست اما مواردی نظیر آسیب مغز استخوان و سلول‌های عصبی، افزایش فشارخون، آسیب قلبی و آسیب دائمی مغزی نیز در سوءمصرف آن مشاهده شده است.

– قرص‌های رژیمی: مصرف قرص‌های رژیمی با دوز بالا می‌تواند سبب سرخوشی خفیف شود اما سوءمصرف این قرص‌ها نیز سبب بروز برخی نارسایی‌های جدی تغذیه‌ای می‌شود. مصرف بی‌رویه قرص‌های رژیمی معمولا از خوردن تعداد کم قرص برای کاهش وزن شروع می‌شود اما این داروهای غیرنسخه‌ای به تدریج به یک اعتیاد شدید منتهی می‌شوند. اگرچه سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) استفاده از برخی محرک‌های خطرناک را که معمولا در قرص‌های رژیمی غیرنسخه‌ای یافت می‌شوند، ممنوع کرده اما سایر ترکیبات موجود در این قرص‌ها نیز خطرناک هستند. بسیاری دیگر از انواع قرص‌های رژیمی عوارضی نظیر مشکلات گوارشی، ریزش مو، بی‌خوابی، اضطراب، التهاب، پارانویای (کژپنداری) شدید، تاری دید، نارسایی کلیوی و از دست دادن آب بدن به همراه دارند.

– ملین‌ها و مُدرهای گیاهی: این داروها نیز مانند قرص‌های رژیمی از سوی نوجوانان و جوانان مورد سوءمصرف قرار می‌گیرند. قرص‌های گیاهی ادرارآور موسوم به قرص آب که برای کاهش وزن استفاده می‌شوند به همراه قرص‌های ملین سبب از دست دادن شدید آب بدن و املاح و مواد معدنی حیاتی بدن می‌شوند. این املاح اسیدیته خون، آب بدن و عملکرد عضلات را تنظیم می‌کنند.

– قرص‌های مخصوص بیماری سفر: بیماری سفر یا بیماری حرکت عارضه‌ای است که در حین مسافرت و به دلیل عدم تعادل در سیستم گوش داخلی رخ می‌دهد و شایع‌ترین علائم آن سرگیجه، تهوع، استفراغ و خستگی است. قرص‌های بیماری سفر محتوی "دیمن هیدرینات" یا "دیفن هیدرامین" هستند که مصرف دوز بالای آنها سبب احساس توهم شدید شبیه به عوارض مصرف مواد روانگردان می‌شود. اغلب دوزی که سبب بروز این علائم می‌شود با توجه به وزن و مقاومت بدن متغیر است. به عنوان مثال برخی نوجوانان و جوانان با مصرف 40 عدد قرص "درامامین" با این عوارض روبه‌رو می‌شوند. مصرف دوز بالای این قرص سبب ضربان قلب نامنظم، کما، حمله قلبی و مرگ می‌شود. مصرف طولانی مدت این قرص سبب افسردگی، آسیب کلیوی و کبدی، از دست دادن حافظه، درد چشم، خارش و التهاب پوست، تکرر ادرار و درد شکمی می‌شود.

– داروهای تقویت جنسی: این داروها به ویژه زمانی که همزمان با مشروبات الکلی یا با دوز بالا مصرف شوند سبب بروز مشکلات قلبی جدی می‌شوند.

– پسودوافدرین: این ترکیب که یک ضداحتقان محسوب می‌شود در بسیاری از قرص‌ها و داروهای سرماخوردگی وجود دارد. این دارو شبیه آمفتامین است که در تولید داروهای مخدر و متامفتامین از آن استفاده می‌شود. این دارو همچنین به عنوان محرک برای احساس سرخوشی و تحرک بیشتر استفاده می‌شود. برخی افراد از این دارو برای کاهش وزن استفاده می‌کنند و ورزشکاران نیز از آن برای افزایش هوشیاری و انرژی پیش از مسابقات استفاده می‌کنند. از عوارض خطرناک این دارو می‌توان به تپش قلب و نامنظمی ضربان قلب نام برد. این دارو در صورت مصرف همزمان با داروهای دیگر نظیر مخدرها، احتمال بروز اختلالات پارانوئید را افزایش می‌دهد.

– نشاط‌ آورهای گیاهی: این داروها ترکیبی از گیاهان دارویی ارزان قیمت هستند که به صورت قانونی و به شکل قرص به فروش می‌رسند. این نشاط‌ آورها به صورت خوراکی، استنشاقی و دخانی مصرف و باعث سرخوشی و افزایش سطح هوشیاری می‌شوند. این داروها با عنوان طبیعی به فروش می‌رسند و ترکیبات اصلی آنها "افدرا" است. استفاده از این ماده گیاهی در مکمل‌های رژیمی در آمریکا ممنوع شده است. احتمال اوردوز شدن با این دارو بسیار بالاست زیرا میزان دوز موثر آن در افراد مختلف بسیار متغیر است. عوارض جانبی این دارو بسیار جدی و شامل مواردی نظیر اسپاسم عضلانی، افزایش فشارخون، حملات عصبی، حمله قلبی، سکته مغزی و مرگ می‌شود.

– سایر گیاهان دارویی: انواع دیگر گیاهان دارویی به دلیل داشتن خواص محرک، توهم‌زایی و سرخوشی مورد سوءمصرف قرار می‌گیرند. علاوه بر این، قانونی بودن فروش آنها و اینکه بسیاری از داروهای گیاهی در آزمایش ادرار قابل تشخیص نیستند، سوءمصرف این داروها را افزایش داده است. مصرف‌کنندگان این داروها عوارضی نظیر افسردگی شدید، از دست دادن کنترل بدن، روان‌پریشی شدید و رفتارهای خشن و تهاجمی را تجربه می‌کنند. این افراد همچنین در معرض خطر افزایش تصادفات و جراحت‌هایی که به دلیل اختلال فعالیت مغز رخ می‌دهند، هستند. یکی از دشواری‌های اصلی در جلوگیری از مصرف داروهای بدون نسخه توسط نوجوانان و جوانان این است که بسیاری از آنها با خطرات این داروها آشنایی ندارند. خطرات مربوط به مصرف این داروها برخلاف موادمخدری نظیر کوکائین و هروئین این است که به خطرات مصرف داروهای OTC کمتر توجه می‌شود. آمارها نشان می‌دهد جوانان و نوجوانانی که در خانه با خطرات مصرف داروهای OTC آشنا می‌شوند بیش از 50 درصد کمتر در معرض سوءمصرف دارو و موادمخدر هستند.

توصیه‌های ایمنی در مورد مصرف داروهای غیرنسخه‌ای :

– داروهای مسکن OTC در صورت مصرف دوز بالا، فرد را دچار مقاومت داروی کرده و فرد مجبور است هر بار پس از مدتی دوز مصرفی را افزایش دهد. هرچه دوز مصرفی بالاتر رود، احتمال افزایش خطرات نارسایی کبد و کلیه نیز بیشتر می‌شود.

– مصرف همزمان داروهای OTC با مشروبات الکلی بسیار خطرناک و مرگبار است. به عنوان مثال مصرف همزمان استامینوفن با مشروبات الکلی سبب نارسایی جدی کبد می‌شود.

– به پزشک خود اطلاع دهید که از چه نوع داروهای غیرنسخه‌ای مصرف می‌کنید چراکه بسیاری از این داروها با داروهای تجویزی تداخل پیدا می‌کنند و عوارض جدی دارند.

– اگرچه مکمل‌ها و داروهای گیاهی OTC محسوب نمی‌شوند اما مراقب باشید زیرا این داروها ممکن است با داروهای OTC تداخل پیدا کنند. قبل از مصرف هر نوع مکمل گیاهی به پزشک و معرفی‌کننده مکمل‌ها اطلاع دهید که از چه نوع داروی OTC استفاده می‌کنید.